Kalkfonteindam (Kraaipoortdam)

Kalkfonteindam, wat hoofsaaklik deur veeplase omring word, is een van die grootste damme in Suid-Afrika met ‘n opvanggebied van 10 264 km2. As die dam vol is, beslaan dit 3 769 ha met ‘n kapasiteit van 258 miljoen m3 water en gemiddelde diepte van 7 m. Die damwal is 36 m hoog en 317 m lank. Hengelareas is by die Waterwese gronde beskikbaar wat deur die Fauresmith/Koffiefontein pad bereik kan word, of in die Kalkfontein Natuurreservaat wat vanaf die Fauresmith/Petrusburg grondpad bereik kan word. Die eindproduk van die vissery – gesoute en gedroogde vis. Die meeste van die vis wat by Kalkfonteindam gevang word, is na sentraal-Afrika uitgevoer. Praat jy met gesoute hengelaars van weleer en jy noem Kraaipoortdam, dink almal met heimwee aan een van die vorige beste hengeldamme in sentraal Suid-Afrika. Hierdie dam, wat vandag as Kalkfonteindam bekend staan, was veral vir sy groot klein- en grootbekgeelvis populasies bekend. Hengelaars onthou die dae toe baie èn groot geelvisse hier gevang is, maar die situasie het oor die jare verander. Beskuldigings dat die kommersiële vissery projek wat vir jare hier aktief was, die geelvisse uitgevang het, was gereeld geopper. Dit was egter nie die geval nie aangesien die dam, wat in die droë, dorre suidwes Vrystaat geleë is, tydens die afgelope 35 jaar ‘n paar maal amper heeltemal opgedroog het, met katastrofiese gevolge vir die visbevolking en veral geelvisse. Daar was altyd gewillige jong vissermanne wat tydens die visopnames kom help het. Kalkfonteindam in die Rietrivier is een van die oudste damme in Suid-Afrika. Die dam is in 1938 gebou en gedurende 1971 is die wal verhoog om die dam se kapasiteit te vermeerder. Hierdie dam is spesifiek gebou om water aan die Rietrivier besproeïngskema te voorsien. Eiesoortig aan hierdie groot dam is die feit dat water nooit oor die damwal kan spoel nie. As die dam 100% or voller is, stoot water in ‘n groot pan op en sodra die pan vol is, vloei die water deur die veld na die Rietrivier, ‘n hele ent stroom af van die damwal. Die heel eerste permit vir die kommersiële ontginning van varswatervis in die Vrystaat, is gedurende 1979 aan ‘n vissery projek van Trompsburg uitgereik om 200 ton vis per jaar te oes. Die projek het slegs vir ‘n paar jaar geduur aangesien maatskappye wat seevis verkoop het, gedreig het om nie meer handel met supermarkte te dryf wat varswatervis van Kraaipoortdam verkoop het nie. Die projek is in 1982 gestaak, waarna ‘n nuwe vissery projek hier begin is. Een van die mooi groot vet moggels van Kalkfonteindam. Potensiële visopbrengs en wisseling van watervlak Verskeie modelle is ontwikkel om die potensiële visopbrengs van damme te bepaal waarvan vier modelle tydens die onlangse studie gebruik is. Gebaseer op die resultate van die toepassing van die modelle, wissel die potensiële visopbrengs van Kalkfonteindam van 108 tot 641 ton per vis per jaar. Hierdie potensiële visopbrengs geld vir al die vissoorte en aangesien die resultate so varieer, kan nie een spesifieke model se resultate as ‘n besliste maatstaf van ‘n dam se visproduksie gebruik word nie. Die wisseling van die watervlak word in Figuur 1 aangedui. Figuur 1: Die wisseling van die watervlak van Kalkfonteindam oor ‘n periode van 35 jaar. Hierdie dramatiese wisseling in watervlak het ‘n baie groot impak op die vispopulasies gehad. Tydens Februarie 1981, Desember 1987 en Januarie 2006 was die dam slegs 4% vol. Tydens Desember 1983 en Januarie 2000 was die watervlak op ‘n skamele 1% en 0.2% onderskeidelik, en gedurende November 2015 was dit slegs 9.5%. Soos die watervlakke gedaal het, is gedeeltes van die oewers waar visse gewoonlik kuit skiet, drooggelê. Die meeste van die plante in hierdie areas gaan naderhand dood en oewers verander in groot dorre vlaktes. Sodra water weer in die dam invloei na reën en daar geen plante is waar visse kan kuit skiet nie, gaan ‘n hele jaar se aanteel verlore. Die impak van die wissellende watervlak op die oewergedeeltes by Kalkfonteindam is duidelik sigbaar. Oorsig van die kommersiële vissery projek Die tweede kommersiële vissery projek het op ‘n onderbroke basis van 1982 tot 2009 hier vis geoes. Die projek kan as “opportunisties” beskou word aangesien oes hoofsaaklik net plaasgevind het toe die dam se watervlak krities laag was en dit baie maklik was om ‘n groot hoeveelheid vis met die minste moeite met sleepnette in min water te vang. Hierdie vissery projek het ook een van die konsessies by Bloemhofdam bedryf met ‘n visfabriek in Bloemhof. Al die visse wat egter by Kalkfonteindam gevang is, is geslag, gesout, in die son op rakke gedroog, verpak en is dan via Kaapstad na lande in sentraal-Afrika uitgevoer. In totaal is net meer as 2 miljoen visse van 2 042 ton vanaf 1982 tot 2009 hier gevang. Die vangste is deur moggels (79.5%), gevolg deur karp (10%) en Oranjerivier-moddervis (10%) gedomineer, terwyl skerptandbabers slegs 0.3% en geelvisse slegs 0.2% van die totale vangs uitgemaak het. Hierdie projek se permit is gedurende 2009 teruggetrek en alhoewel daar vele aansoeke was om weer visserye projekte te begin, het geen van die aansoekers aan die nuwe wetgewing en vereistes om permitte vir kommersiële visserye, voldoen nie. Rekreasiehengel Vanaf 1975 tot 2014 is 98 hengelkompetisies waaraan 2 055 hengelaars deelgeneem het, by Kalkfonteindam gehou. Tydens die kompetisies het 1 258 hengelaars wel ‘n vis/se gevang, ‘n suksessyfer van 61%. In totaal is 5 594 visse met ‘n totale gewig van amper 6 ton deur kompetisie hengelaars gevang. Vangste is deur karp (84%), geelvisse (6%) en skerptandbabers (6%) gedomineer, terwyl Oranjerivier-moddervis slegs 3.8% en moggels slegs 0.2% tot die totale vangs bygedra het. In vergelyking met die 17 ander damme in sentraal Suid-Afrika waarvoor hengeldata beskikbaar is, is die derde meeste kleinbekgeelvisse tydens hengel kompetisies by Kalkfonteindam gevang. Die huidige vispopulasies Volledige visopnames, waartydens van stel, sleep en fuik nette gebruik gemaak is om vis te versamel, is vanaf 10 tot 14 Desember 2012 en 27 tot 29 November 2013 uitgevoer. In totaal is 3 392 visse van slegs ses vissoorte versamel. Die totale vangs is deur karp (75%), moggel (9%) en Oranjerivier-moddervis (8%) gedomineer, terwyl kleinbekgeelvis slegs 5%, skerptandbabers slegs 1% en grootbekgeelvisse slegs 2% tot die totale vangs bygedra het. ‘n Ondersoek na die populasie struktuur en lengte verspreiding van al die vissoorte het aangetoon dat karp, kleinbekgeelvis, Oranjerivier-moddervis en moggel populasies gevestig is en dat alle jaargroepe, van vingerlinge tot volwasse visse, in die dam teenwoordig is. Skerptandbabers van slegs 400 mm en groter is gevang wat aan die grootskaalse wisseling in die watervlak tydens die somermaande, en ‘n gebrek aan oorstroomde plante wat skerptandbabers benodig om te kan kuit skiet, toegeskryf kan word. Slotgedagtes Hoewel Kalkfonteindam as nommer drie op die rangorde van damme wat die potensiaal het vir die ontwikkeling van visserye gelys is, het resultate van die onlangse studie aangetoon dat die visserye op ‘n opportunistiese basis vis ge-oes het. Hierdie dam huisves slegs ses vissoorte en is ‘n voorbeeld van waar wisselende watervlakke ‘n groot rol in die aanteel en oorlewing van visse speel. Daar word verskeie male na vissery projekte of bestaansvissers verwys wat die vishulpbronne oorbenut of vernietig, maar in realiteit is daar soveel ander faktore wat vispopulasies kan beïnvloed soos duidelik is uit die uitermatige wisseling van watervlakke by Kalkfonteindam. * Hierdie artikel is saamgestel uit inligting van die proefskrif van die skrywer wat hy aan die Departement Dierkunde en Entomologie aan die Universiteit van die Vrystaat gedurende 2015 voltooi het.